ΜΑΘΗΜΑ 2: Η Ελληνική Παρουσία στη Βενετία μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης
Περιγραφή θέματος
-
-
Το παρόν μάθημα στοχεύει στην έκθεση πρωτογενούς υλικού σχετικού με την παρουσία των Ελλήνων στη Βενετία, μετά την περίοδο του 1453. Η ίδρυση εκεί της Ελληνικής Αδελφότητας, η οικοδόμηση ορθόδοξου ναού, οι εμπορικές συνεργασίες και η εκδοτική δραστηριότητα είναι ορισμένα από τα επιτεύγματα της ελληνικής κοινότητας στη Βενετία μέσα από την οποία κάνει αισθητή τη συμμετοχή της στην κοινωνικοοικονομική και πνευματική πραγματικότητα της Βενετίας και γενικότερα της Δύσης.
-
-
-
Η ιστορική διαδρομή των Ελλήνων της Βενετίας ακολουθεί την τροχιά που διέγραψε στον χρόνο και ο ίδιος ο τόπος της υποδοχής τους.
Η παρουσία Ελλήνων στην πόλη του Αγίου Μάρκου αναφέρεται ήδη από τον 8ο αιώνα, με την αύξηση του ελληνικού στοιχείου να εντοπίζεται, ωστόσο, κυρίως μετά τον 15ο αιώνα. Σημαντικός αριθμός Ελλήνων που ζουν, δραστηριοποιούνται και διαπρέπουν στη Βενετία προέρχεται από τις βενετοκρατούμενες χώρες, την Κρήτη, την Κύπρο, τα Επτάνησα, την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, την Ήπειρο και άλλες περιοχές που περιήλθαν στους Οθωμανούς. Ανάμεσά τους έμποροι, στρατιώτες και ναυτικοί που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον στόλο και τους στρατούς της κραταιάς τότε, ναυτικής δύναμης.
Οι λόγοι βέβαια, που ωθούν τους Έλληνες στη Γαληνοτάτη δεν είναι μόνον πολιτικοοικονομικοί αλλά και πνευματικοί λόγω της άνθησης των τεχνών και των γραμμάτων που σημειώνεται γενικότερα στην Ιταλία, κατά τον 15ο αιώνα.
Χρονιά ορόσημο για τον ελληνισμό της Βενετίας θεωρείται το έτος 1498. Οι Έλληνες της Βενετίας συγκροτούνται ως νομικό σώμα, τη «Nazione Graeca», «το Γένος των Γραικῶν», με την Αδελφότητά τους να αποτελεί το κέντρο αναφοράς των Ελλήνων της Βενετίας.
Οι Έλληνες με την παρουσία τους, συμβάλλουν αποφασιστικά μέσω του εμπορίου, των γραμμάτων και των τεχνών στην πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη της Βενετίας. Εντούτοις η διαβίωσή τους στην περιοχή συχνά συνοδεύεται από προβλήματα, όπως αυτό της μη αναγνώρισης του δικαιώματος της ελεύθερης άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων τους.
Το 1456 για παράδειγμα, ενώ δίνεται σχετική άδεια ανέγερσης ορθόδοξου ναού, αυτή ακυρώνεται έναν χρόνο μετά από το «Συμβούλιο των Δέκα» και μόλις στα 1514, σχεδόν 60 χρόνια μετά, η ελληνική παροικία παίρνει την πολυπόθητη άδεια για το χτίσιμο της εκκλησίας της και την αγορά κοιμητηρίου.
Η πρώτη βέβαια εκκλησία τους, δεν ήταν η σημερινή San Giorgio de Greci – Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων – αλλά ο καθολικός ναός του Αγίου Βλασίου που τους παραχωρήθηκε αρχικά για να τελούν τις λειτουργίες υπό την επίβλεψη του ρωμαιοκαθολικού κλήρου. Η οικοδόμηση του Αγίου Γεωργίου ξεκίνησε το 1539 και ολοκληρώθηκε το 1573, με χρήματα της ελληνικής κοινότητας και με τη φορολόγηση που επιβάλλονταν στα ελληνικά καράβια που πηγαινοέρχονταν στο λιμάνι της Βενετίας. Η ενθρόνιση του πρώτου ορθόδοξου μητροπολίτη την ίδια εποχή, του Γαβριὴλ Σεβήρου, θα συμβάλει καταλυτικὰ στην ανάπτυξη του ελληνισμού της Βενετίας.
Τον 16ο αιώνα λειτουργούν στη Βενετία και ελληνικά σχολεία τα οποία την καθιστούν επίκεντρο των ελληνικών σπουδών.
Η ίδρυση της Φλαγγινείου Σχολής, με χρηματοδότη του Θωμά Φλαγγίνη συνεισφέρει σημαντικά στη μόρφωση των Ελλήνων πολλοί από τους οποίους θα συνέχιζαν τις σπουδές τους στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Στα 132 χρόνια λειτουργίας του 1665-1797 και 1823- 1905, το ίδρυμα φιλοξένησε περίπου 550 μαθητές, με μέση διάρκεια παραμονής 3 με 4 χρόνια. Η Σχολή αποτέλεσε σημαντικό πυρήνα μάθησης και εκδοτικής δραστηριότητας.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι με κληροδοτήματα Ελλήνων της Βενετίας συντηρήθηκαν σχολεία στην Αθήνα και τα Ιωάννινα.
Η ίδρυση της Φλαγγινείου Σχολής, με χρηματοδότη του Θωμά Φλαγγίνη συνεισφέρει σημαντικά στη μόρφωση των Ελλήνων πολλοί από τους οποίους θα συνέχιζαν τις σπουδές τους στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Στα 132 χρόνια λειτουργίας του 1665-1797 και 1823- 1905, το ίδρυμα φιλοξένησε περίπου 550 μαθητές, με μέση διάρκεια παραμονής 3 με 4 χρόνια. Η Σχολή αποτέλεσε σημαντικό πυρήνα μάθησης και εκδοτικής δραστηριότητας.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι με κληροδοτήματα Ελλήνων της Βενετίας συντηρήθηκαν σχολεία στην Αθήνα και τα Ιωάννινα.
Σε ό,τι αφορά στην κοινότητα των καλλιτεχνών σε αυτήν συγκαταλέγονται και πολλοί Έλληνες, ιδιαίτερα ζωγράφοι, οι οποίοι προέρχονταν από το κλίμα της ονομαζόμενης Κρητικής Σχολής, με τα παλαιολόγεια αριστουργήματά τους να φτάνουν να κοσμούν πολλά σημεία της Βενετικής πόλης.
Οι confratelli, οι οργανωμένοι δηλαδή, βάσει των κανόνων του βενετικού κράτους, σε Αδελφότητα Έλληνες της Βενετίας, παρουσιάζουν ιδιαίτερα γνωρίσματα στο νέο περιβάλλον, όπως επινοητικότητα και προσαρμοστικότητα, επιδεικνύοντας εξαιρετική αντοχή στις δυσκολίες.
Ο 19ος αιώνας όμως, με τις νέες διεθνείς πολιτικές συγκυρίες, θα δει τους Έλληνες να εγκαταλείπουν το βενετικό λιμάνι και να στρέφονται σε άλλες κατευθύνσεις που υπόσχονταν νέους ορίζοντες δράσης.
Κληροδότημα, Διοικητικό Συμβούλιο της Αδελφότητας (Banca)
-
-
-
-
-
Από τα τέλη του 18ου αιώνα έως την ιταλική ενοποίηση, η πολιτική κατάσταση στην ιταλική χερσόνησο ήταν ασταθής. Αυτή η περίοδος περιλάμβανε τη γαλλική εισβολή στην Ιταλία και την μακροχρόνια αυστριακή κυριαρχία στη Βενετία, η οποία ήταν εχθρική προς τις προσπάθειες των Ελλήνων για την εθνική τους αποκατάσταση. Ως απόρροιά της προκύπτει η συνεχής παρακμή της Αδελφότητας η οποία ήταν υποχρεωμένη να βασίζεται στην ανοχή των τοπικών πολιτικών αρχών, που την εμπόδισαν με τη σειρά τους, να αναλάβει τολμηρές πρωτοβουλίες, ιδιαίτερα σε τέτοιες περιόδους πολιτικής ρευστότητας.
Μέλη της παροικίας ανέλαβαν κάποιες δράσεις, αν και δεν υπάρχουν σχετικά στοιχεία στο επίσημο αρχείο της Αδελφότητας, καθώς η ηγεσία της ήταν αναγκασμένη να αποφεύγει την επίσημη ανάμειξη στα γεγονότα. Όπως και σε άλλες κοινότητες του απόδημου ελληνισμού, έτσι και στην παροικία αυτή, υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ δύο παρατάξεων: αφενός των υποστηρικτών των νέων πολιτικών ιδεών της δημοκρατικής Γαλλίας και αφετέρου των συντηρητικών, κυρίως κληρικών, που αντιδρούσαν στις καινοτόμες αυτές ιδέες. Υπάρχουν μαρτυρίες για τη συμμετοχή μελών της Αδελφότητας σε συζητήσεις σε φιλογαλλικούς κύκλους της Βενετίας.
Η κατάλυση της δημοκρατίας της Βενετίας το 1797 από τον Ναπολέοντα αποτέλεσε σημαντικό πλήγμα για την Αδελφότητα. Τα κεφάλαια, τα πολύτιμα αντικείμενα και άλλα αγαθά της δεσμεύθηκαν από τον Ναπολέοντα και δεν ανακτήθηκαν παρά τις δικαστικές διεκδικήσεις τους. Η γαλλική κυριαρχία στη Βενετία αντικαταστάθηκε σύντομα (με τη συνθήκη του Campoformio το 1797) από την αυστριακή, η οποία αντιμετώπισε τα μέλη της παροικίας με προσοχή και επιφυλακτικότητα. Μετά από ένα σύντομο διάστημα κατά το οποίο η πόλη προσαρτήθηκε στο ονομαζόμενο Regno d’Italia, η αυστριακή κατοχή επανήλθε.
Η παρακμή της παροικίας και της Αδελφότητας ολοκληρώθηκε και κατέστη οριστική τα επόμενα χρόνια. Η πληθυσμιακή μείωση, που είχε ήδη ξεκινήσει, επιταχύνθηκε λόγω της εγκατάστασης Ελλήνων της διασποράς στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μετά το 1830. Κατά τον 19ο αιώνα, η Αδελφότητα προσπάθησε να διατηρήσει την αυτονομία της, η οποία απειλούνταν από την αυστριακή κατοχή στην περιοχή του Βένετο. Το πρόσφατα ενοποιημένο ιταλικό κράτος αρνήθηκε να την αναγνωρίσει ως εθνική οντότητα, επιτρέποντας μόνο την αναγνώριση της ως θρησκευτικού και φιλανθρωπικού οργανισμού.
Χάρη σε ευεργεσίες επιφανών προσώπων και λογίων που δραστηριοποιούνταν στη Βενετία το διάστημα αυτό, όπως οι Κωνσταντίνος Μπογδάνος, Γεώργιος Pickering, Γεώργιος Μοτσενίγος και Ιωάννης Παπαδόπουλος διατηρήθηκαν καίριας σημασίας για την ελληνική κοινότητα κληροδοτήματα. Αυτές οι δωρεές επέτρεψαν την επισκευή του ναού του Αγίου Γεωργίου, την αναδιοργάνωση του Φλαγγινιανού Κολλεγίου (που παρείχε στοιχειώδη εκπαίδευση και παρέμεινε σε λειτουργία με μικρό αριθμό μαθητών μέχρι το 1907), και, χάρη στο κληροδότημα Pickering, την ανανέωση της λειτουργίας του νοσοκομείου της Αδελφότητας από το 1846 έως το 1900.
Η παρέμβαση του ιταλικού κράτους στα ζητήματα της Αδελφότητας προκάλεσε εσωτερικές διαμάχες, με αποτέλεσμα το συμβούλιό της να καταργηθεί το 1907 και να αντικατασταθεί από έναν ιταλό εποπτεύοντα. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Αδελφότητα είχε περιοριστεί σε μόλις 30 μέλη, αλλά διατήρησε μεγάλο μέρος της περιουσίας της, συμπεριλαμβανομένων των ιστορικών και καλλιτεχνικών της θησαυρών. Για την προστασία αυτής της κληρονομιάς, συνήφθη μια τριμερής συμφωνία μεταξύ της Αδελφότητας, του ιταλικού και του ελληνικού κράτους.
Το 1948, η ιταλική κυβέρνηση επέτρεψε την ίδρυση του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών στη Βενετία, με αντάλλαγμα την επαναλειτουργία της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής και του Ιταλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα. Η Αδελφότητα δώρισε την κινητή και ακίνητη περιουσία της στο ελληνικό κράτος κι αυτή αποτέλεσε τη βάση για τη λειτουργία του Ινστιτούτου, με την προϋπόθεση ότι το ελληνικό κράτος θα αναλάμβανε τα έξοδα λειτουργίας του Ινστιτούτου και της συντήρησης του ναού του Αγίου Γεωργίου.
Καταστατικό βιβλίο της Αδελφότητας (Mariegola)
-
-
-
-
-
Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, πλήθος Βυζαντινών καταφεύγουν στη Βενετία, όπου οι Έλληνες λόγιοι γίνονται πρωτοπόροι της Αναγέννησης, ενώ θεωρείται βέβαιο ότι η μεταλαμπάδευση του ελληνικού πολιτισμού συνεισφέρει και στην πολιτιστική ιστορία της Βενετίας.
Η μελέτη του αρχειακού υλικού του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας και της Ελληνικής Αδελφότητας παρέχει πολύτιμο και μοναδικό υλικό που μαρτυρεί τη συμμετοχή των Ελλήνων στο πνευματικό, πολιτιστικό, οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου. Οι Έλληνες έμποροι της Βενετίας σχετίζονται με τα διάφορα εμπορικά δίκτυα, οριοθετούν την απαρχή και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της νεοελληνικής εμπορικής ναυτιλίας.
-